Praca i Zabezpieczenie Społeczne nr 1/2019

Skarga nadzwyczajna - "poprawianie" ustawodawstwa czy korygowanie błędów orzecznictwa sądowego?

W sprawach cywilnych poza zwykłymi środkami zaskarżenia (zażalenie, apelacja) do drugiej instancji istnieje cały szereg środków nadzwyczajnych wnoszonych od prawomocnych orzeczeń sądowych. Są nimi skarga kasacyjna (wcześniej zwana kasacją), która została przywrócona w1996 r., zastępując wprowadzoną w PRL rewizję nadzwyczajną, skarga o wznowienie postępowania (art. 399 k.p.c. i n.), wprowadzona w 2004 r. skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 4241 k.p.c. i n.), skarga konstytucyjna (art. 70 Konstytucji RP) oraz ustanowiona przez ustawę z 8 grudnia 2017 r. o Sądzie Najwyższym skarga nadzwyczajna. Z uzasadnienia tej ustawy wynika, że celem skargi nadzwyczajnej jest usunięcie prawomocnych orzeczeń, które są rażąco niesprawiedliwe, przy jednoczesnym uznaniu, iż celu tego nie można osiągnąć stosując znane już środki nadzwyczajnego zaskarżenia czy też je modyfikując (rozszerzając zakres ich zastosowania).
Wśród nadzwyczajnych środków zaskarżenia praktycznie najdonioślejsze znaczenie ma skarga kasacyjna (rocznie do Sądu Najwyższego wpływa bez mała 10 tysięcy tego typu skarg). Stąd nic dziwnego, że zasadnicze znaczenie ma określenie relacji między tą skargą i skargą nadzwyczajną, zwłaszcza iż jedna i druga skarga jest rozpoznawana tylko przez Sąd Najwyższy, tyle tylko że w innych izbach oraz że w przypadku tej drugiej skargi właściwy jest skład ławniczy. W uzasadnieniu ustawy z 8 grudnia 2017 r. twierdzi się, że nie zachodzi kolizja skargi nadzwyczajnej z instytucją kasacji. Ustawodawca ma tu wszakże kłopoty z precyzyjnym określeniem relacji między tymi skargami, o czym świadczy art. 90 § 2 ustawy o Sądzie Najwyższym, który stanowi, że skargi nadzwyczajnej nie można oprzeć na zarzutach, które były przedmiotem rozpoznania skargi kasacyjnej przyjętej do rozpoznania przez Sąd Najwyższy. Między innymi pojawia się tu pytanie, jak należy postąpić, jeżeli określone zarzuty znalazły się w skardze kasacyjnej, a w istocie w części pominięte zostały przez Sąd Najwyższy (nie zostały rozpoznane), który mimo to uchylił sprawę do ponownego rozpoznania. Ponadto sąd, któremu sprawa została przekazana, związany jest wykładnią dokonaną w tej sprawie przez Sąd Najwyższy (art. 39820 k.p.c.). Wykładnia ta nie zawsze dotyczy tych przepisów, które zostały wprost wskazane w zarzutach skargi kasacyjnej, i w związku z tym pojawia się pytanie, czy skarga nadzwyczajna może tę wykładnię w takim przypadku zakwestionować. Dopuszczając taką możliwość w gruncie rzeczy umożliwiamy pośrednie zakwestionowanie orzeczenia Sądu Najwyższego, pomimo tego że skarga nadzwyczajna może zostać wniesiona tylko od prawomocnego orzeczenia sądu powszechnego lub sądu wojskowego (art. 89 ustawy o Sądzie Najwyższym). Oznaczałoby to tym samym, że orzeczenia Sądu Najwyższego wydane w trybie kasacyjnym byłyby kontrolowane przez inną izbę (Izbę Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych) tego Sądu w trybie skargi nadzwyczajnej, a to prowadzi do wewnętrznej kolizji w orzecznictwie tego Sądu. Jest oczywiste, że jest to szczególnie niebezpieczne dla jego funkcjonowania.
Teza o potrzebie eliminowania rażąco niesprawiedliwych orzeczeń zasadniczo nie dotyczy orzeczeń wydanych w trybie kasacyjnym, bo nie mogą one zostać zaskarżone ani bezpośrednio, ani pośrednio. Bez wyjątku dotyczy to orzeczeń oddalających skargę kasacyjną oraz orzeczeń zmieniających zaskarżone orzeczenie i rozstrzygających co do istoty sprawy. W przypadku orzeczeń uchylających odnosi się to tylko do takich, w których nie istnieje możliwość sformułowania zarzutów innych niż te, które zostały ujęte w skardze kasacyjnej i były przedmiotem jej rozpoznania po przyjęciu skargi do rozpoznania przez Sąd Najwyższy. Gdy jest inaczej, to możliwe jest wniesienie skargi nadzwyczajnej od orzeczenia sądu pierwszej lub drugiej instancji. Można by wtedy twierdzić, że stanowi to dowód wadliwości orzeczenia kasacyjnego Sądu Najwyższego, bo przecież mimo że sprawa była w tym Sądzie, to istnieje możliwość wniesienia skargi nadzwyczajnej. Z reguły jednak będzie to tylko dowód na to, że skarga kasacyjna została źle napisana. Chodzi więc nie tyle o pośrednie eliminowanie rażąco niesprawiedliwych orzeczeń Sądu Najwyższego, ile o poprawianie błędów pełnomocników procesowych.
W postępowaniu kasacyjnym przed merytorycznym rozpoznaniem skarga może zostać odrzucona (np. z powodów braków formalnych pisma) bądź sędzia odmówi przyjęcia jej do rozpoznania (w ramach tzw. przedsądu). Orzeczenia w tych kwestiach nie tamują możliwości wniesienia skargi nadzwyczajnej od orzeczenia wydanego w niższej instancji. Orzeczenia te, podobnie jak i orzeczenia Sądu Najwyższego wydane po rozpoznaniu skargi kasacyjnej, mogą być prawidłowe lub nieprawidłowe czy też zgodne z prawem lub z nim sprzeczne bądź sprawiedliwe lub niesprawiedliwe z jakiegoś punktu widzenia. Mimo możliwej ich wadliwości w świetle dotychczasowego prawa nie można było ich podważyć, bo przepisy procedury nie przewidywały takiej możliwości. W tym też sensie mimo potencjalnych wad były one zgodne z obowiązującym prawem czy - inaczej mówiąc - reguły proceduralne legalizowały ich potencjalne sprzeczności z normami prawnymi.
Eliminowanie wadliwych orzeczeń może następować w różny sposób, w tym zwłaszcza przez zmianę praktyki czy podnoszenie poziomu zawodowego obsługi prawnej i sędziów. Ustawodawca wybrał jednak inną drogę, uznając, że dla usunięcia rażąco niesprawiedliwych wyroków należy zmienić prawo wprowadzając dodatkową skargę, tj. skargę nadzwyczajną. Dotyczy ona przy tym zarówno przyszłości – co budzi poważne, choć mniejsze zastrzeżenia – jak i przeszłości, co wywołuje zasadniczy sprzeciw, gdyż odnosi się do orzeczeń, które w świetle obowiązującego prawa były i są z nim zgodne (ich potencjalne braki czy sprzeczności z określonymi przepisami prawa zostały przez przepisy procesowe obowiązujące w chwili orzekania uznane za nieistotne i w tym znaczeniu zalegalizowane jako prawomocne). Wprowadzone rozwiązania przypominają przy tym nie tyle zmianę reguł gry w czasie jej trwania, ile ich zmianę po jej zakończeniu. To tak jak gdyby po wygraniu meczu 2:1, w którym zwycięska drużyna zdobyła dwa gole z rzutów karnych, ogłosić jej przegraną, uznając, iż bramek w ogóle nie można zdobywać z jedenastek. Tak jest z orzeczeniami, które do tej pory w świetle reguł procesowych były zgodne z prawem, a teraz oceniane są jako z nim sprzeczne i możliwe do uchylenia w trybie skargi nadzwyczajnej.
Oceniając, że zachodzi potrzeba usunięcia rażąco niesprawiedliwych orzeczeń sądowych, ustawodawca uznał, iż by ten cel osiągnąć trzeba „udoskonalić” prawo, a więc zmienić reguły gry procesowej zarówno na przyszłość, jak i w odniesieniu do przeszłości. Innymi słowy, eliminacja tych orzeczeń ma następować poprzez zmianę prawa, którą wyraża instytucja skargi nadzwyczajnej. W nawiązaniu więc do tytułu niniejszego felietonu należałoby powiedzieć, że skarga nadzwyczajna oznacza korygowanie błędów orzecznictwa sądowego poprzez „poprawienie” ustawodawstwa. Konieczne jest tu jednak uczynienie pewnego zastrzeżenia na tle możliwości wnoszenia skarg nadzwyczajnych od orzeczeń, które uprawomocniły się przed wejściem w życie ustawy z 8 grudnia 2017 r. Zasadniczo, jeżeli orzeczenie wydane zostało w trybie kasacyjnym, to nie może zostać zakwestionowane przez wniesienie skargi nadzwyczajnej, i to niezależnie od tego, czy ktoś zasadnie lub bezzasadnie uważa, że jest ono rażąco niesprawiedliwe. W pozostałych przypadkach wniesienie skargi nadzwyczajnej jest możliwe, ale tylko dlatego, że – mówiąc obrazowo – wynik rozgrywki został zmieniony już po zakończeniu gry przez późniejszą zmianę jej reguł. Tym samym orzeczenia, które do tej pory z procesowego punktu widzenia były zgodne z prawem, teraz mogą stać się przedmiotem zaskarżenia w trybie nadzwyczajnym i uznane za błędne czy rażąco niesprawiedliwe. W tym też sensie można powiedzieć, że w tym przypadku skarga nadzwyczajna nie tyle służy korygowaniu błędnych orzeczeń sądowych, bo w świetle poprzedniego stanu prawnego nie były one wadliwe, ile jest jedynie narzędziem „poprawiania” prawa.
 

Walerian Sanetra