Od ponad 40 lat prawo nakazuje ochronę złóż kopalin rozumianą jako zapewnienie możliwości ich wydobycia, co może kolidować z wymaganiami dotyczącymi zagospodarowania przestrzennego oraz prawa własności nieruchomości. W dotychczasowej praktyce rozwiązania te funkcjonowały w niezwykle ograniczonym zakresie. Zmiana Prawa geologicznego i górniczego dokonana ustawą z 16.06.2023 r. wprowadza pojęcie „złoża strategicznego”. O zaliczeniu złoża do tej kategorii decyduje minister właściwy do spraw środowiska, kierując się przesłankami określonymi w ustawie. Pociąga to za sobą obowiązek ukształtowania planu zagospodarowania przestrzennego w sposób zapewniający możliwość podjęcia wydobycia takiego złoża, w tym ograniczenia w zakresie zagospodarowania nieruchomości (zwłaszcza trwałej zabudowy). Decyzja ministra ma charakter wiążący dla organów planowania przestrzennego, a pośrednio również dla właścicieli nieruchomości. Celem opracowania jest krytyczna analiza regulacji dotyczącej złóż strategicznych.

Wnętrze skorupy ziemskiej bywa wykorzystywane w celach turystycznych, rekreacyjnych, leczniczych, a nawet sportowych, rozrywkowych oraz innych. Przykładem są wyrobiska nieczynnych (zlikwidowanych) podziemnych zakładów górniczych, jaskinie oraz inne podobne obiekty, zwłaszcza o charakterze militarnym. Ich prawna sytuacja jest niezwykle zróżnicowana i pełna wątpliwości. Do wykorzystywania (w opisanych wyżej celach) wyrobisk podziemnych zlikwidowanych zakładów górniczych odpowiednio stosuje się większość wymagań prawa geologicznego i górniczego. Przestrzeń, w granicach której znajdują się wspomniane obiekty, nie jest objęta prawem własności gruntowej; stanowi ona przedmiot prawa własności górniczej przysługującej Skarbowi Państwa. Brak podstaw, by rozwiązania te stosować do pozostałych obiektów podziemnych. W większości przypadków znajdują się one w granicach przestrzennych nieruchomości gruntowych. Dodatkowa trudność polega na tym, że niesłychanie trudno jest ustalić kryteria rozgraniczające przestrzeń objętą granicami nieruchomości gruntowych od stanowiących przedmiot własności górniczej. Obydwie wspomniane kategorie obiektów podziemnych mogą kwalifikować się do objęcia ochroną dotyczącą zabytków, ale nie zawsze mieszczą się w podziale zabytków na „ruchomości” i „nieruchomości”. Powstaje więc wątpliwość, czy w ogóle mogą one podlegać ochronie jako zabytki.

Zdaniem Naczelnego Sądu Administracyjnego (NSA) z art. 143 ust. 3 Prawa geologicznego i górniczego wynika, że jeżeli nie ustalono, kto bez wymaganych do tego decyzji poszukiwał lub rozpoznawał bądź wydobywał złoże bursztynu, to opłatą podwyższoną z tytułu takiego naruszenia prawa należy obciążyć właściciela nieruchomości. Ocena ta jest błędna, brak bowiem podstaw do interpretacji wspomnianego przepisu w opisany wyżej sposób. Inna jest zresztą sankcja z tytułu nielegalnego wykonywania robót geologicznych, a inna z tytułu nielegalnego wydobycia kopaliny. NSA nie dostrzegł również, że wspomniana „opłata podwyższona” w istocie jest „administracyjną karą pieniężną” w rozumieniu działu IVa Kodeksu postępowania administracyjnego, a zatem dotyczące jej orzeczenia muszą być podejmowane z uwzględnieniem wymagań przewidzianych w art. 189a i n. wspomnianego kodeksu. NSA uchylił wprawdzie wszystkie rozstrzygnięcia w przedmiotowej sprawie, ale błędnie przesądził o odpowiedzialności właściciela nieruchomości za skutki działań dokonywanych bez zgody i wiedzy tego ostatniego.

Przedmiotem glosy jest krytyczna ocena stanowiska Naczelnego Sądu Administracyjnego, wedle którego organem właściwym do rozpoznania wniosku o zatwierdzenie projektu robót geologicznych dla otworu wiertniczego w celu rozpoznania głębokiego podłoża jest Minister Klimatu i Środowiska. Ocena ta ma znajdować uzasadnienie w art. 161 ust. 3 pkt 9 Prawa geologicznego i górniczego. Okoliczności omawianej sprawy mogą natomiast uzasadniać ocenę, że celem projektowanych robót geologicznych miało być wykorzystanie ciepła Ziemi bądź rozpoznanie warunków geologicznych na potrzeby budowy pompy ciepła. Przewidywana głębokość otworu ma wynosić 100 m. Jeżeli tak rzeczywiście tak miało być, projekt robót geologicznych podlega wyłącznie zgłoszeniu staroście i nie wymaga zatwierdzenia przez jakikolwiek organ administracji. Analiza wymagań kształtujących przesłanki wykonywania robót geologicznych prowadzi nadto do wniosku, że nie są one zgodne z dyrektywą 2011/92/EU z 13.12.2011 r. w sprawie oceny skutków wywieranych przez niektóre przedsięwzięcia publiczne i prywatne na środowisko.

Minister Klimatu i Środowiska decyzją z 20.03.2020 r. przedłużył do 2026 r. wydaną w 1994 r. koncesję na wydobywanie węgla brunatnego ze złoża Turów przylegającego do granicy z Republiką Czeską. Zdaniem strony skarżącej wspomniana decyzja została wydana z naruszeniem wymagań prawa europejskiego dotyczących ocen oddziaływania na środowisko, a wydobywanie kopaliny z tego złoża (rozpoczęte ponad 100 lat temu) spowoduje obniżenie się poziomu wód po stronie czeskiej. Postanowieniem z 21.05.2021 r. (C 121/21) Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej nakazał Rzeczpospolitej Polskiej natychmiastowe, do chwili ogłoszenia wyroku kończącego sprawę, zaprzestanie wydobycia węgla brunatnego ze wspomnianego złoża. Zasadność tego rozstrzygnięcia z wielu powodów budzi wątpliwości. Po pierwsze, wydobycie wspomnianej kopaliny nie jest prowadzone przez Rzeczpospolitą Polską, lecz przez przedsiębiorcę, którym jest spółka kapitałowa. Po drugie, natychmiastowe wstrzymanie działalności nie przerwie procesu odwadniania nieruchomości (a więc powstawania szkód czy też stanu zagrożenia ich powstawaniem) po stronie czeskiej. Po trzecie, zastosowanie się do nakazu zaprzestania wydobycia może nastąpić tylko zgodnie z wymaganiami prawa polskiego, co wymaga podjęcia stosownych decyzji, zwłaszcza zaś dotyczących zatwierdzenia zmiany planu ruchu zakładu górniczego. Nie istnieje natomiast podstawa prawna pozwalająca na wdrożenie opisanego wyżej nakazu. Okoliczności uzasadniają ocenę, że spór ma charakter cywilnoprawny i sprowadza się do odpowiedzialności polskiego przedsiębiorcy za szkody powstałe (lub których powstanie jest prawdopodobne) na terytorium sąsiadującego państwa.

Pomimo licznych zmian prawo dotyczące geologii i górnictwa nie odpowiada aktualnym potrzebom. Ocena ta odnosi się do niemal całości problematyki regulowanej ustawą — Prawo geologiczne i górnicze z 2011 r. (dalej: pr.g.g.), a także do niektórych rozwiązań znajdujących się poza tą ustawą. Przede wszystkim uwagę zwraca nieuzasadniony rygoryzm wielu rozwiązań tego prawa, co zarówno zachęca do ich omijania, jak i zniechęca do podejmowania inwestycji w omawianym zakresie. Polski system ocen oddziaływania przedsięwzięć w zakresie geologii i górnictwa jest z jednej strony bardziej rygorystyczny niż wymagania stawiane przez Unię Europejską, a z drugiej strony nie spełnia wszystkich jej wymagań. Pięć lat temu wpłynęła do Trybunału Konstytucyjnego skarga konstytucyjna na art. 41 pr.g.g. definiujący pojęcie strony postępowań dotyczących koncesji. Nadmierną złożonością charakteryzują się ponadto wymagania dotyczące koncesjonowania węglowodorów. Problemy te (oraz wiele innych) są doskonale znane zarówno tym, których dotyczą omawiane przepisy, jak i władzom publicznym odpowiedzialnym za ich stosowanie. Brak natomiast informacji o inicjatywach zmierzających do zmian prawa w tym zakresie. Celem artykułu jest sygnalizacja kluczowych niedomagań wspomnianego stanu prawnego oraz pilnej potrzeby jego radykalnej zmiany.