Praca i Zabezpieczenie Społeczne 10/2023

W każdej dziedzinie życia społecznego cyfryzacja ma zalety i ograniczenia. Dotyczy to także pracy socjalnej. Cyfryzacja pracy socjalnej jest nieunikniona i przynosi liczne wyzwania. Wyzwania pojawiają się wówczas, gdy podmioty (ludzie, organizacje, grupy społeczne) działają w warunkach niepewności. Jednocześnie podmioty te oceniają, że mają duże szanse na zachowanie kontroli nad procesami zmian oraz na znalezienie jak najkorzystniejszych rozwiązań. W artykule scharakteryzowano następujące wyzwania: deontologiczno-etyczne, profesjonalne, edukacyjne i instytucjonalno-organizacyjne. Artykuł ma charakter analityczno-opisowy. Powstał na podstawie analizy literatury przedmiotu i niesystematycznej obserwacji debaty nt. skutków cyfryzacji w różnych dziedzinach życia społecznego.

Koncepcja miejsca pracy i czasu pracy uznana jest za kluczową dla stwierdzenia istnienia stosunku pracy, choć w modelu nomadycznym równie kluczowe jest właśnie pozbawienie pracy przywiązania do miejsca i rozmycie granic czasowych – tak aby dopasować to do indywidualnych preferencji. To niewątpliwie powoduje również konsekwencje dla elementu podporządkowania, szczególnie przy przyjętej w Polsce jego konstrukcji, ponieważ te jedne z ważniejszych sfer władczych pracodawcy – miejsce i czas zostają niemal wyeliminowane w modelu nomadycznym. Model nomadyczny upowszechnia się dzięki wszechobecności osobistych technologii cyfrowych i infrastruktury informacyjnej w połączeniu ze zmieniającymi się normami pracy. Model ten i mniej radykalne modele pracy wykonywanej za pomocą środków porozumiewania się na odległość nie stanowią na pewno o kierunku rozwoju pracy, ale ich kontekst skłania do przemyśleń, w jakim kierunku powinno prawo pracy zmierzać i jaki jest obszar badań, które powinno się podejmować, tak aby w sposób odpowiadający potrzebom obrotu gospodarczego kształtować system prawa pracy.

Uchwalony w czerwcu ustawą o emeryturach pomostowych i zmianie innych ustaw art. 755⁵ k.p.c. wprowadza istotne rozszerzenie mechanizmów zabezpieczenia roszczeń pracowników szczególnie chronionych związanych z roszczeniami o ubezskutecznienie wypowiedzenia lub przywróceniem do pracy. Ze względu na jego doniosłe znaczenie dla funkcjonowania stosunków pracy wymaga pognębionej refleksji sine ira et studio w płaszczyźnie podmiotowej, jak i przedmiotowej. Jest on niewątpliwie przejawem realizacji ochronnej funkcji procesowego prawa pracy, której celem jest umocnienie statusu pracowników szczególnie narażonych na rozwiązanie stosunku pracy w toku długotrwałych procesów sądowych. Na tle tej regulacji normatywnej powstaje problem, czy funkcja ta nie została w sposób niezasadny i nadmierny rozbudowana, i czy w swych następstwach nie będzie skutkować dla niektórych grup zatrudnionych swoistym immunitetem pracowniczym i w efekcie zaburzać homeostazę w relacjach stron stosunku pracy.

Celem opracowania jest wskazanie istoty i uwarunkowań ochrony czasowej niezdolności do pracy z powodu choroby za okres po ustaniu tytułu ubezpieczenia chorobowego oraz wskazanie na ich konsekwencje dla sposobu jej ukształtowania oraz praktyki stosowania przepisów, które jej dotyczą, zwłaszcza art. 13 ust. 1 pkt 2 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (tekst jedn. z 2022, poz. 1732 ze zm., zwanej dalej: „ustawą zasiłkową”). Realizację celu opracowania oparto na trzech podstawowych założeniach: 1) ubezpieczenie chorobowe jest systemem ochrony na wypadek zajścia określonego ryzyka socjalnego w ramach systemu (prawa) ubezpieczeń społecznych, będącego jedną z form prawnych realizacji prawa do zabezpieczenia społecznego, 2) świadczenie z ubezpieczenia chorobowego ma zabezpieczać skutek zdarzenia losowego i rekompensować wynagrodzenie (przychód) utracone z powodu niezdolności do świadczenia pracy wskutek choroby, 3) przepisów określających wyjątki od uregulowań ogólnych nie należy interpretować rozszerzająco. Podjęcie rozważań na temat tytułowej ochrony uzasadnia nie tylko stan dotychczasowej dyskusji na jej temat, ale również jej wymiar praktyczny.

Celem artykułu jest charakterystyka roli składek w ubezpieczeniu społecznym przedsiębiorców. Sytuacja prawna tej grupy ubezpieczonych, będących płatnikami składek na własne ubezpieczenia, została ukształtowana w sposób szczególny, gdyż jedną z przesłanek przyznania im świadczeń z ubezpieczenia społecznego, jest faktyczna zapłata składek ubezpieczeniowych. Warunek ten dotyczy zarówno świadczeń krótkoterminowych, jak i długoterminowych. Wspomniana zależność prawa do świadczenia od uiszczenia składek na własne ubezpieczenia jest cechą szczególną metody ubezpieczeniowej. Ponadto przyjęcie takiej konstrukcji wobec ubezpieczonych – przedsiębiorców jest uzasadnione prowadzoną przez nich we własnym imieniu i na własne ryzyko aktywnością zarobkową. Bazując na racjonalności ekonomicznej ubezpieczonych, posiadających osobisty interes w rzetelnym i terminowym opłacaniu składek, realizowany jest także ogólny cel społeczny, w postaci efektywnego pozyskiwania składek do funduszy ubezpieczeniowych.

Zakres ponoszenia przez pracownika odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną pracodawcy jest uzależniony od stwierdzenia umyślności bądź nieumyślności zachowania, wyrządzającego szkodę. Ustawodawca w sposób jednoznaczny stwierdził w art. 122 k.p., że jeżeli pracownik umyślnie wyrządził szkodę, jest obowiązany do jej naprawienia w pełnej wysokości, jednocześnie nie przesądzając w jakim zakresie powinien ponosić odpowiedzialność odszkodowawczą pracownik, który wyrządził szkodę, znajdując się w stanie nietrzeźwości. W konsekwencji należy rozstrzygnąć, czy fakt spożywania przez pracownika alkoholu (stawienia się do pracy w stanie nietrzeźwym) winien rzutować na ocenę jego zachowania będącego źródłem szkody. Należy bowiem wziąć pod uwagę fakt, że sama konstrukcja instytucji pracowniczej odpowiedzialności materialnej spełnia szczególne założenia aksjologiczne (nie ograniczając się do funkcji kompensacyjnej, jak ma to miejsce w przypadku odpowiedzialności cywilnej), a sam fakt bycia nietrzeźwym (w szerokim rozumieniu tego słowa) w pracy, stanowi już naruszenie podstawowego obowiązku pracowniczego. Biorąc pod uwagę powyższe okoliczności, zrekonstruowano w tekście możliwe modele zakresu odpowiedzialności pracownika za szkodę wyrządzoną w stanie nietrzeźwym, Punktem wyjścia stał się zatem model ścisłej interpretacji przepisów (kierując się faktem, że mamy do czynienia ze swoistą sankcją wobec pracownika), w którym sam fakt bycia po spożyciu alkoholu nie rzutuje na rozmiar odpowiedzialności, a przesądza o powyższym dopiero ustalenie że samo zachowanie pracownika wyrządzające szkodę nosiło znamię umyślności. Dalej artykuł przedstawia model naruszenia wzorca postępowania pracownika, w którym sam fakt niezachowania obowiązku trzeźwości aktualizuje pełną odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną w tym stanie. Wreszcie trzecim krańcowym modelem jest model odpowiedzialności cywilnej, w której fakt bycia nietrzeźwym w pracy sprawia, że pracownik wychodzi ze społecznej roli pracownika, co w konsekwencji sprawia, że nie może on już w ogóle korzystać z dobrodziejstwa reżimu pracowniczej odpowiedzialności.

Przeanalizowanie zaprezentowanych powyżej modeli doprowadza ostatecznie do konstatacji, że należy opowiedzieć się za modelem naruszenia wzorca odpowiedzialnego pracownika, tym bardziej, że model ten najszerzej wypełnia aksjologiczne założenia (tak dla pracowników jak też dla pracodawców) ograniczonej odpowiedzialności materialnej, jak też nie pozwala na relatywizowanie zachowań nietrzeźwych pracowników, stanowiących źródło szkody. Oczywiście celem jednoznacznego rozstrzygnięcia wskazanych problemów i uchylenia rozbieżności interpretacyjnych, autor formułuje postulaty de lege ferenda, determinując jednoznacznie warunki ponoszenia pełnej odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez nietrzeźwego pracownika.

Uchwała Sądu Najwyższego z 16 lutego 2023 r. (III UZP 6/22) nie rozwiązuje problemu związanego z zasadami wypełniania informacji ZUS IWA. W ocenie Sądu wskaźnik częstości zatrudnionych w warunkach zagrożenia, stosowany przy obliczaniu stopy procentowej składki na ubezpieczenie wypadkowe powinien być określany z uwzględnieniem wyposażenia pracowników w środki ochrony indywidualnej, eliminujące w całości zagrożenie wynikające z przekroczenia dopuszczalnych norm. Wykładnia Sądu Najwyższego nie rozstrzyga jednak jak obiektywnie stwierdzić, że zagrożenie zostało wyeliminowane. Wskazuje jedynie, że rozstrzygnięcie w tym obszarze powinno zostać poparte ekspertyzą laboratorium lub opinią Państwowej Inspekcji Pracy. Inspektorzy pracy nie posiadają jednak możliwości prawnych oraz narzędzi umożliwiających wydanie takiej opinii. Równocześnie stają przed problemem jak interpretować przepisy prawa w trakcie kontroli prowadzonych w danym obszarze. Wykładnia Sądu Najwyższego stoi bowiem w sprzeczności z dotychczasową pragmatyką stosowania przepisów oraz interpretacją przedstawianą przez Ministerstwo oraz Zakład Ubezpieczeń Społecznych. W tych okolicznościach jedynym rozwiązaniem wydaje się wprowadzenie zmian legislacyjnych w celu jednoznacznego ustalenia sposobu ustalania liczby osób pracujących w warunkach zagrożenia.

W opracowaniu zreferowano wypowiedzi Sądu Najwyższego odnośnie swobody pracodawcy w sferze tworzenia i likwidacji poszczególnych stanowisk pracy. Uwypuklono główne linie orzecznicze, które wykształciły się w tym zakresie na przestrzeni lat. Na tym tle autorka przedstawiła najnowszy judykat Sądu Najwyższego, w którym przesądzono, że likwidacja stanowiska pracy po orzeczeniu sądowym przywracającym pracownika do pracy na tym stanowisku, nie może być uznana za rzeczywistą przyczynę uzasadniającą wypowiedzenie temu pracownikowi umowy o pracę na czas nieokreślony (art. 45 § 1 k.p.).